پیروزی اصلاحات، در گرو همراهی هسته اصلی قدرت است

جریان اصلاحات به دلایل مختلف از دولت دوم آقای روحانی کنشگری همیشگی خود را از دست داده و پس از پایان دولت دوازدهم، حضوری فعال و پویا در میدان‌های سیاسی کشور نداشت. علی‌رغم اعلام عدم وابستگی مسعود پزشکیان به یک جریان خاص، قاطبه حامیان وی در انتخابات اخیر از بدنه اصلاح‌طلبان بودند و وی یکی از سه کاندیدای نهایی معرفی شده از سوی جبهه اصلاحات در انتخابات اخیر بود و پیروزی دکتر پزشکیان، گامی جدید برای جریان اصلاحات به شمار می‌آید.
به نظر می‌رسد حال اصلاح‌طلبان که در سه سال گذشته پس از تلاش برای خالص‌سازی بدنه حاکمیت توسط بنیادگرا‌ها، متعاقباً منفعل شده بودند، به راهبرد تداوم حرکت اصلاحی روی‌آورده‌اند که موفقیت این راهبرد نیز در گرو عواملی همچون عملکرد مثبت دولت چهاردهم خواهد بود.
به‌رغم بارقه امیدی که پس از پیروزی دکتر پزشکیان در سطح عموم و نخبگان جامعه ایرانی به وجود آمده، با نگاهی واقع‌گرایانه، دولت چهاردهم مسیر بسیار سخت و پرفرازونشیبی پیش رو دارد. مشکلات پیش روی دولت چهاردهم متعدد بوده اما به نظر می‌رسد با حل برخی مشکلات اساسی مانند رفع عزتمندانه و بر پایه احترام متقابل تحریم‌ها و سامان دادن به روابط بانکی با کشورهای همسایه، منطقه و جهان پس از خروج از لیست سیاه FATF، امیدواری‌ها افزایش خواهد یافت.
در این شرایط، حزب کارگزاران سازندگی ایران_خراسان رضوی در نشستی از سلسله‌ نشست‌های عمومی دیالوگ به بررسی مسئله تغییر در راهبرد و رهبری اصلاحات پرداخت. در این نشست که با عنوان "اصلاحات در گام سوم" برگزار شد، مهدی نجف‌زاده، عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد به ارائه دیدگاه و گفت‌وگو در این خصوص پرداخت که گزارش آن را در ادامه می‌خوانیم.

اصلاحات امری تدریجی و نیازمند گفت‌و‌گو با سیستم است
مهدی نجف‌زاده، عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد در آغاز سخنان خود اظهار کرد: جریان اصلاحات سال‌هاست که در کشور در حال تلاش و تداوم است؛ اما برای بازاندیشی در این مسیر، باید به سوالاتی بنیادین پاسخ داد. سوالاتی نظیر اینکه چه کسی یا چه کسانی با چه هدفی اصلاحات را تعریف می‌کنند، چه کسی تقریرکننده این گفتمان می‌شود، موتور محرکه اصلاحات چه کسی است، آیا قشر خاصی از جامعه مد نظر است یا حرکت توده‌وار است که همه باید در آن حضور داشته باشند، اهداف نهفته در اصلاحات چیست و چگونه می‌خواهد آن را انجام دهد.
این عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: اینکه ما چه چیزی میخواهیم مشخص نیست؛ اصلاحاتی که ما در ایران در فاصله 1376 تا 1403 تجربه کردیم، با حرکتی سینوسی که در دوره قاجاریه اتفاق افتاد منطبق است. امیدوارم اصلاحات ما مانند دوره قاجاریه نباشد و به هدفی برسد. اصلاحات ساختاری که در دوران اول ناصر الدین شاه اتفاق افتاد بسیار جدی بود. روشنفکران ایرانی نیز خیلی خوب به آن اندیشیده بودند که چگونه و با چه هدفی و ساختاری اصلاحات انجام دهیم. در آن زمان روزنامه به ایران آمد و کمک زیادی به دیده شدن و معرفی اصلاحات به سایرین شد. بنابراین اصلاحاتی که امیرکبیر انجام داد بسیار جدی بود. از طرفی حرکات اصلاحی که در دهلیز قدرت دربار قرار می‌گرفت ناکام می‌ماند. در این دهلیز قدرت مناسبات بین نیروهای سیاسی داخل دربار مشخص می‌کرد که دارد چه اتفاقی می‌افتد. تا زمانی که اصلاحات امیر کبیر در داخل عرصه قدرت شروع شد، آن حلقه بسیار قدرتمند در درون دهلیز بود که اصلاحات را از بین برد و به مرگ امیرکبیر انجامید. خود ناصرالدین شاه مایل به اصلاحات بود اما او را ترسانند و این ترس مانع شد.
نجف‌زاده ادامه داد: در زمان سپهسالار اصلاحات تدریجی و کوتاه‌مدت شد و سعی شد نگاه به اصلاحات جزئی شده و تغییر داده شود. در این برهه نیز اصلاحات شکست خورد زیرا دامنه تغییر اصلاحات مشخص نبود. وقتی که شما به قدرت نزدیک می‌شوید، دامنه اصلاح‌طلبیتان کم می‌شود. هرچه از قدرت و حکومت دور شوید دامنه اصلاح‌طلبی بیشتر می‌شود.

در دوره سوم، یعنی دوره امین السلطان، قصد داشتند گشایش ایجاد کنند؛ در این دوره فقر زیاد بود و فضای سیاسی علی‌رغم وجود روزنامه‌ها تنگ و سخت شده بود و به طبع دامنه اصلاحات نیز تنگ و مسدود شده بود. با این تفاسیر اصلاحات در دوره قاجاریه شکست خورد.
وی با بیان اینکه اصلاحات در ایران به مثابه انقلاب از بالا است، عنوان کرد: تنها اصلاحاتی که در ایران پیروز شده زمان رضا‌شاه بوده است. تا زمانی که شخص اول قدرت با اصلاحات همراهی نکند، اصلاحات به پیروزی نمی‌رسد. هسته اصلی قدرت باید آغاز‌کننده اصلاحات باشد. به هر میزان هسته اصلی قدرت از اصلاحات بترسد، شکست اصلاحات قطعی‌تر خواهد شد. متاسفانه دوره اصلاحات در سلسله قاجاریه زمانی شکست خورد که ناصرالدین شاه پا پس کشید. در زمانی خود ناصرالدین شاه بود که می‌خواست در ایران اصلاحات انجام دهد.
این عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه اصلاحات باید نسبت‌سنجی خود با طبقه اجتماعی که با آن رو به رو است را روشن کند، خاطرنشان کرد: این مسئله مهمی است که طبقات اجتماعی خواهان اصلاحات را شناسایی کنیم. در زمان قاجار مشکل این بود که دنبال‌کنندگان اصلاحات تنها نخبگان بودند و دیگر طبقات اجتماعی از اصلاحات حمایت نکردند. یکی از معضلات این است که هیچ فردی، چیستی و اهداف اصلاحات و اینکه تا کجا پیش خواهد رفت را مشخص نمی‌کند. در هیچ یک از دوره‌های سیاسی مانیفستی نداشته‌ایم که بخواهد این موضوعات را مشخص کند. اصلاحات در ایران پروسه آزمون و خطا بوده و ارزیابی ندارد. احزاب سیاسی باید دلیل شکست دوران اصلاحات خاتمی را بررسی کنند. بعد از انقلاب اسلامی در ایران سه کانون اصلاحات در دوران آقایان خاتمی، روحانی و پزشکیان شکل گرفت که می‌توان عناوین آن را به ترتیب گفتمان دوم خرداد، گفتمان اعتدال و وفاق ملی نام‌گذاشت.
نجف‌زاده اضافه کرد: هر سه این موارد دالی هستند که مدلول آن‌ها مشخص نیست. ما با فقر مفهومی در این حوزه‌ها رو‌به‌رو هستیم. اصلاحات از سال 1376 تاکنون تغییراتی کرده است؛ اصلاحات دوران آقای خاتمی ساختاری بود اما به ساختار بنیادین احتیاج داریم. در دوران آقای روحانی پای اعتدال در میان بود که هر گروهی برداشت خود را داشت. در این دوره به شدت دامنه اصلاحات محدود شده و دیگر ساختارشکن نیست که خود آقای پزشکیان نیز به این موضوع اذعان داد. اصلاحاتی که در دوران آقای خاتمی می‌خواستیم نشدنی و اسمش انقلاب بود. در گفتمان علوم سیاسی زمانی که شما تغییرات بنیادین بخواهید، اسمش انقلاب می‌شود. اصلاحات یعنی خواستار تغییر روند‌ها باشیم و ابزار‌ها را به خدمت بگیریم.
وی گفت: اصلاحاتی که از سوی آقای پزشکیان مطرح می شود اجرایی‌تر است. هسته اصلی قدرت را نباید از اصلاحات ترساند؛ کاری که گفتمان اصلاحات در دوره خاتمی کرد با ترس همراه بود. کار بزرگی که آقای پزشکیان کرده این است که ابزار افراد مقابلش را گرفته و علیه خودشان استفاده می‌کند. باید از دوگانه‌سازی جناح تندرو جلوگیری کرد و وارد بازی آن‌ها نشد. اصلاحات تدریجی غیرقابل بازگشت بوده و اگر اتفاق بیفتد خطرات از سر اصلاحات برداشته شده و نیروهای سیاسی را جذب اصلاحات خواهد کرد و در طولانی مدت باعث می‌شود اتفاقات مهم‌تری رخ دهد. این موضوع نیاز به ممارست و صبر دارد.

سیاست و اندیشه‌ورزی باید درون نهاد‌های سیاسی انجام شود
در بخش دوم نشست، علی زیرک، قائم مقام دبیر اول حزب کارگزاران سازندگی ایران-خراسان رضوی اظهار کرد: واقعیت این است که امروزه چیزی به نام تقریرکننده اصلاحات نداریم. ما باید تقریرکننده این نگاه باشیم؛ نمی‌توانیم از فردی که در بستر اجرایی قرار گرفته بخواهیم که تقریرکننده باشد. سیاست و اندیشه‌ورزی باید درون نهاد‌های سیاسی انجام شود. باید گفتمان‌ها را در چارچوب نهادهای سیاسی بسازیم و در جامعه مدرن، نهاد سیاسی حزب است. وی افزود: اصلاحات امری تدریجی و نیازمند گفت‌و‌گو با سیستم است؛ در کشورهای توسعه‌یافته اصلاحات به صورت تدریجی اتفاق افتاده است. گفتمان اصلاحات پس از خاتمی ساخته شد. خاتمی می‌گفت "پروژه من این است که معاند را به مخالف و مخالف را به موافق تبدیل کنم" که این جمله خطاب به بیرون از سیستم قدرت بود؛ یعنی خود را در جایگاه نماینده سیستم می‌دانست. در صورتی که وقتی صحبت از اصلاحات در وضعیت امروز می‌کنیم، می دانیم که به لحاظ کارکردی گروه‌های متفاوتی سیستم را نمایندگی می کنند.
قائم مقام دبیر اول حزب کارگزاران سازندگی ایران-خراسان رضوی، ادامه داد: شعار چانه‌زنی از بالا و فشار از پایین، یعنی جنبش‌های منظم و پی‌در‌پی در پایین ایجاد کرده و سپس نماینده‌ای از جنبش در بالا شوید و خواسته‌هایی که در پایین است را در بالا با استفاده از چانه زنی جاری کنید؛ معنای اصلاحات با این کار تناقض دارد. اصلاحات رو به سیستم است و با سیستم پیش می‌آید. ورود به فضای جنبشی یعنی رفتن به سمت خواسته‌های رادیکال و بنیادی. چنین فضایی نه تنها با امکانات جریان اصلاحات همخوانی نداشت؛ بلکه باعث ایجاد نگرانی در هسته اصلی قدرت شد. فهم کنونی آقای پزشکیان فهمی است که این جریان سیاسی از تجربه های گذشته به آن رسیده؛ کما اینکه بخشی از جریان مقابل نیز به آن رسیده است. شخصی مانند علی لاریجانی از تولید و پخش  برنامه هویت به توسعه می‌رسد، یعنی تغییرات در جامعه درون تقریرکنندگان سیاست نیز اتفاق می‌افتد.

در انتهای نشست اصلاحات در گام سوم نیز، مطابق روال نشست‌های دیالوگ، حاضران به ارائه نظر و گفت‌وگو با سخنرانان پرداختند.
لازم به یادآوری است که دوره جدید نشست‌های دیالوگ، با محوریت نگاهی تحلیلی و محتوایی به موضوعات روز، در دفتر حزب کارگزاران سازندگی ایران_خراسان رضوی برگزار می‌گردد و علاقه‌مندان می‌توانند در این نشست‌ها که از طریق مجاری رسمی حزب اطلاع‌رسانی می‌گردد، شرکت نموده و دیدگاه‌های خود را به گفت‌وگو بگذارند.