حقوق بشر؛ آرمان یا عمل؟

یادداشت عباس شیخ‌الاسلامی، وکیل پایه‌یک دادگستری به مناسبت روز حقوق بشر

 

با فرارسیدن روز حقوق بشر، فرصت مغتنمی است تا بار دیگر به جایگاه این مفهوم در سیاست‌گذاری داخلی کشور نگاهی داشته باشیم. حقوق بشر، مفهومی جهان‌شمول و متأثر از سه نسل اصلی حقوق مدنی-سیاسی، حقوق اقتصادی-اجتماعی و حقوق همبستگی است. اما این حقوق تا چه حد در ایران محقق شده و چه چالش‌هایی بر سر راه آن وجود دارد؟

حقوق مدنی و آزادی‌های سیاسی

حقوق مدنی و سیاسی، یکی از پایه‌های اصلی حقوق بشر است؛ آزادی بیان، آزادی اندیشه، و آزادی‌های عمومی در صدر این حقوق قرار دارند. اما در عمل، مداخلات دولتی و محدودیت‌های ساختاری، تحقق این حقوق را با دشواری مواجه کرده است. به‌ویژه در عرصه آزادی احزاب و مطبوعات، سیستم ثبت و نظارت‌های شدید بر فعالیت‌های سیاسی و رسانه‌ای، فضای آزادی را محدود می‌کند.

سوال اساسی این است: آیا نگرانی از صدای مخالف یا تفکر متنوع، پایه‌های نظام را متزلزل می‌کند؟ به نظر می‌رسد گشایش در فضای سیاسی و اجازه فعالیت آزادانه به احزاب و رسانه‌ها، می‌تواند نه‌تنها به تقویت پایه‌های نظام منجر شود، بلکه مشارکت مردم را افزایش داده و امید به آینده‌ای بهتر را در جامعه تقویت کند.

حقوق اقتصادی و اجتماعی؛ وظایف فراموش‌شده دولت

نسل دوم حقوق بشر بر حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تأکید دارد. حق اشتغال، مسکن، بیمه‌های اجتماعی و آموزش از جمله این حقوق است. با این حال، دولت در این زمینه‌ها نیز با چالش‌های جدی روبه‌رو است؛ از بحران بیکاری و گرانی مسکن گرفته تا عدم سرمایه‌گذاری کافی در آموزش و کارآفرینی.

برای مثال، شرایط معلمان که باید آینده‌سازان کشور باشند، به‌گونه‌ای است که بسیاری از آنان مجبورند برای تأمین معیشت خود، مشاغل جانبی داشته باشند. این موضوع بر کیفیت آموزش تأثیر می‌گذارد و در نهایت، شکاف عمیقی در تحقق حقوق کودکان و جوانان ایجاد می‌کند.

نسل سوم حقوق بشر؛ همبستگی اجتماعی

نسل سوم حقوق بشر، شامل حقوق همبستگی مانند حق بر محیط زیست سالم، حق توسعه و حق صلح است. بحران‌های زیست‌محیطی، آلودگی هوا و فرهنگ رانندگی، نمونه‌هایی از نقض این حقوق در جامعه ما هستند. این مشکلات نشان می‌دهد که حقوق بشر تنها به دولت مربوط نمی‌شود؛ بلکه شهروندان نیز وظایفی در قبال جامعه و محیط زیست خود دارند.

فرهنگ استفاده از خودروهای تک‌سرنشین، بی‌توجهی به دوچرخه‌سواری و عدم مشارکت عمومی در کاهش آلودگی هوا، از جمله مسائلی است که حقوق همبستگی ما را به چالش کشیده است.

آموزش و نهادینه‌سازی حقوق بشر

یکی از خلأهای جدی در کشور، نبود آموزش کافی در حوزه حقوق بشر است. آموزش مفاهیمی چون احترام به حقوق دیگران، برابری، و حق حیات باید از دوران پیش‌دبستانی آغاز شود. اما متأسفانه در بسیاری از موارد، حتی خانواده‌ها نیز از این مفاهیم غافل‌اند.

حقوق بشر، کلید توسعه پایدار

برای ارتقای وضعیت حقوق بشر در کشور، باید فراتر از تعارفات و شعارها عمل کنیم. سه گام کلیدی برای این هدف عبارت‌اند از:

پایبندی به اصول: مسئولان باید اعتقاد قلبی به رعایت حقوق انسان‌ها داشته باشند. آزادی بیان، انتخاب، و مشارکت نباید به ملاحظات سیاسی محدود شود.

نهادینه‌سازی آموزش: حقوق بشر باید از طریق آموزش در مدارس، دانشگاه‌ها، و رسانه‌ها به یک ارزش مشترک در جامعه تبدیل شود. آگاهی عمومی، مهم‌ترین ابزار برای جلوگیری از نقض حقوق است.

گسترش آزادی‌های عمومی: ایجاد بستر مناسب برای فعالیت احزاب، مطبوعات و گروه‌های اجتماعی، نه‌تنها تهدیدی برای نظام سیاسی نیست، بلکه عاملی برای تقویت اعتماد عمومی و انسجام ملی خواهد بود.

رعایت حقوق بشر، فراتر از الزامات قانونی و بین‌المللی، ضرورتی برای ساختن جامعه‌ای عادلانه‌تر و مقاوم‌تر است. تحقق این امر نه‌تنها زمینه‌ساز توسعه پایدار خواهد بود، بلکه پیامد آن ایجاد امید و اعتماد در بین شهروندان است؛ چیزی که جامعه ما امروز بیش از هر زمان دیگری به آن نیاز دارد.